Wat is narcisme?

Wat is narcisme?

‘Wat is narcisme?’ of ‘Wanneer is iemand een narcist?’. Eigenlijk is niemand een narcist, maar heeft iemand narcistische trekken of de narcistische persoonlijkheidsstoornis (NPS). Gemakshalve noemen we iemand een narcist, dat doe ik ook in dit artikel. Wist je dat we allemaal narcistische trekken hebben? Dat we allemaal narcistisch gedrag vertonen?

Gezond narcisme

Gelukkig wel, want die heb je nodig om vooruit te komen in het leven. Bijvoorbeeld omdat je een eigen bedrijf hebt of carrière wilt maken. Dat wordt gezond narcisme genoemd, de laagste gradatie. Wanneer iemand dit gedrag inzet voor zichzelf en daarmee anderen benadeelt, dan wordt het problematisch. Dan neemt de gradatie van narcisme toe. De hoogste gradatie is de pathologisch narcist, de persoon waarbij de diagnose NPS is gesteld.

Niet vaak een diagnose

In dit artikel spreek ik voor het gemak over ‘hij’ of ‘hem’, maar narcisme komt voor onder mannen en vrouwen. Bij mannen ligt het percentage verhoudingsgewijs hoger dan bij vrouwen, maar het percentage onder vrouwen neemt wel langzaam toe. Volgens de statistieken heeft 1,6 procent van de Nederlanders NPS (met diagnose), maar wordt gedacht dat het daadwerkelijke percentage minstens 6 procent is. Dat deze mensen geen diagnose hebben, is niet zo vreemd. Een narcist gelooft in het door zichzelf geschapen ideaalbeeld en denkt dat er niets met hem mis is. Daardoor ziet hij helaas niet in dat hij juist hard hulp nodig heeft. De diagnose blijft uit.

Wanneer wel een diagnose

Dat er toch een diagnose komt, heeft meerdere redenen. De rechter dwingt hem ertoe tijdens een echtscheidingsprocedure of in een strafproces, de werkgever en soms zelfs de partner. Ook is een narcist gevoelig voor depressies – bijvoorbeeld als hij het door ouderdom niet meer van zijn schoonheid kan hebben, of met pensioen gaat en zo zijn imago kwijtraakt – en daardoor hulp zoekt.  Ik ken ook narcisten met een lage gradatie narcisme die hulp zoeken omdat ze zo niet door het leven willen.

Wel of geen diagnose, het maakt niet uit

Veel (ex-)partners van een narcist stellen zelf hun ‘diagnose’: ze herkennen zoveel van het gedrag dat het niet anders kan of hij is een narcist. Ze weten dit echter nooit zeker. Het gaat ook niet om de diagnose. Het gaat om het gedrag waar ze mee te maken hebben, het gedrag dat hen kapotmaakt en waar ze zich tegen moeten beschermen om niet nog meer beschadigd te raken.

Kenmerken NPS

Wat is narcisme? De diagnose wordt gesteld aan de hand van de DSM IV, de classificatie van psychische stoornissen. Je vindt de kenmerken hieronder, gevolgd door het gedrag dat daaruit voortvloeit. Het is belangrijk het gedrag te herkennen, want juist daar herken je narcistisch misbruik aan. Bij jezelf en bij anderen.

De classificatie NPS vanuit de DSM IV:

1. De narcist heeft een opgeblazen gevoel van eigen belangrijkheid. Iemand overdrijft bijvoorbeeld zijn prestaties of talent en verwacht als superieur behandeld te worden, ook als de prestaties hiertoe geen aanleiding geven.
2. De narcist is gehecht aan fantasieën over grenzeloze successen, macht, genialiteit, schoonheid of ideale liefde.
3. De narcist gelooft dat hij ‘heel speciaal/bijzonder’ en uniek is en alleen begrepen kan worden door, of hoort om te gaan met, andere heel speciale mensen (of instellingen) met een hoge status.
4. De narcist ziet zichzelf als uniek of ‘heel speciaal’. De persoon verwacht alleen begrepen te kunnen worden door, of om te horen gaan met andere heel speciale mensen of mensen (of instellingen) met een hoge status. De narcist verwacht extreme bewondering.
5. De narcist heeft een gevoel bijzondere rechten te hebben, dat wil zeggen onredelijke verwachtingen over een speciale voorkeursbehandeling, of dat er automatisch wordt voldaan aan zijn verwachtingen.
6. De narcist buit anderen uit, dat wil zeggen, hij maakt misbruik van anderen om zijn eigen doeleinden te verwezenlijken.
7. De narcist heeft gebrek aan empathie: is niet bereid de gevoelens en behoeften van anderen te erkennen of zich ermee te vereenzelvigen of te identificeren.
8. De narcist is vaak afgunstig op anderen of gelooft dat anderen op hem afgunstig zijn.
9. De narcist toont zich arrogant of hooghartig in houding of gedrag.

Alleen gespecialiseerde psychologen en psychiaters mogen de diagnose stellen. Wanneer iemand aan vijf of meer kenmerken voldoet, volgt de diagnose NPS. Dat betekent echter niet dat iemand met minder kenmerken – een lagere gradatie – minder schade toebrengt. 

Een stoornis gaat om de totale persoon

Een persoonlijkheidsstoornis heeft betrekking op de totale persoonlijkheid: er is sprake van anders denken, anders voelen en anders handelen. Hij realiseert zich niet dat hij anders handelt. Het is een ernstige stoornis en over het algemeen vaak onbehandelbaar. Dat mensen zich zo kunnen gedragen is voor slachtoffers onbegrijpelijk. Het is zo anders dan normaal gedrag. Dit levert grote vertwijfeling op.

Open en verborgen narcisme

Als je bovenstaande kenmerken herkent, of het gedrag dat ik hieronder bespreek, zou je een narcist kunnen herkennen. Dat klopt bij open narcisme, waar het gedrag duidelijk zichtbaar is. In ieder geval na verloop van tijd. Is er echter sprake van verborgen narcisme, dan heeft de narcist twee maskers op. Eén van de ogenschijnlijk normale persoon. De lieve, zorgzame, attente en altijd behulpzame vrouw. De charmante, charismatische, gezellige en zorgzame man met de leuke babbel. Dat is de persoon die je leert kennen, de persoon die je omgeving kent. Maar achter gesloten deuren gaat het masker af – misschien niet direct, maar op een bepaald moment wel – en dan komt de andere kant boven. De kant die je treitert, straft en meer. En ook de kinderen niet ontziet, als je die hebt.

Een beschermingsmechanisme

Een narcist komt over als iemand met een groot gevoel van eigenwaarde en heel veel zelfvertrouwen. Over het algemeen wordt aangenomen dat een narcist juist kampt met een erg laag zelfbeeld en een gebrek aan zelfvertrouwen. Het ontstaan van NPS is een beschermingsreactie op bijvoorbeeld verwaarlozing, trauma’s en misbruik in de jeugd waardoor een onveilige hechting ontstaat. Het ontstaat om zo de pijn niet te voelen. Er wordt een ideaalbeeld geschapen, een beeld waar de narcist als eerste zelf in gaat geloven. Dat beeld verlangt continu bewondering, erkenning. Daar heeft hij jou voor nodig.

Als je kritiek uit tegen de narcist of niet meeloopt in zijn spoor, komt de pijn boven en haalt de narcist uit. Alles om het ideaalbeeld te beschermen. Een narcist is eigenlijk iemand die erkenning en bevestiging zoekt en dat, als hij dat niet of onvoldoende krijgt, op een hele vervelende manier opeist.

Voorbeelden van het gedrag

Altijd willen winnen

Een narcist kent geen gelijkwaardigheid. Hij is de beste, moet altijd winnen. Hij zal het altijd beter hebben gedaan dan jij, bijvoorbeeld met sportprestaties, of juist slechter hebben gehad. Jij hebt een gekneusde pols, die van hem is gebroken geweest. 

Liegen

De narcist kan als geen ander liegen. Met zo’n grote stelligheid, met zulke charme, dat je er wel in moet geloven. Zelfs slachtoffers zeggen dat ze hem zouden geloven als ze niet beter wisten. De narcist zegt vaak het ene, maar doet het andere. Niet de woorden zijn de waarheid, maar de daden. 

Grote behoefte aan bewondering

De narcist zal er daarom alles aan doen zijn imago, zijn ideaalbeeld, perfect te laten zijn. Hij hemelt zijn eigen prestatie enorm op, eigent zich die van anderen toe en kraakt die van anderen, meer succesvolle mensen, af. Mensen die hem doorhebben, zal hij straffen en/of laten vallen. De narcist heeft om deze reden vaak geen lange, maar veel korte vriendschappen. Nieuwe vrienden bewonderen hem nog. Dat is ook de reden dat veel narcisten vreemdgaan, soms wel met meerdere mensen tegelijk.

Alles om hem laten draaien

Dagen waarop de narcist geen of onvoldoende aandacht krijgt – bijvoorbeeld jouw verjaardag of die van een kind, maar ook op een begrafenis of trouwerij – zal hij ervoor zorgen dat het wel om hem gaat. Door luid aanwezig te zijn of in een speech alleen over zichzelf te vertellen. Net zoals hij op dagen waarop anderen gelukkig zijn, zoals feestdagen en vakanties, deze verziekt door bijvoorbeeld nukkig of chagrijnig te doen. 

Geen respect voor grenzen

Omdat de narcist het gevoel heeft bijzondere rechten te hebben, verwacht hij dat daaraan wordt voldaan. Doe je dat niet, dan gaat hij over jouw grenzen om te zorgen dat jij dat wel doet. Niet jij, maar hij bepaalt de grenzen.

Doet alles voor een goede indruk

Om misbruik van anderen te kunnen maken, om de eigen doelen te verkrijgen, om zijn paadje schoon te vegen, wordt alles in de strijd gegooid. Dus zowel aardig, attent, behulpzaam gedrag en het aanbieden van excuses, het doen van beloftes, als het onderuithalen van de partner, de kinderen.  Een narcist kan bijvoorbeeld hulp zoeken bij een coach of psycholoog puur alleen om zijn punt te zetten, maar in plaats van dat hij er hulp vindt, leert hij er alleen maar bij.

Maakt gebruik van empathie

Alhoewel de narcist een gebrek aan empathie heeft, niet bereid is de gevoelens van anderen te erkennen, draait hij zijn hand er niet voor om om op die van jou in te spelen. Er is daardoor nooit sprake van wederkerigheid. Jouw behoeften, wensen en voorkeuren worden niet gehonoreerd, wat een gezonde relatie onmogelijk maakt. 

Is enorm jaloers

De narcist kan geen positieve gevoelens als blijdschap of vreugde voelen, maar wel boosheid, wantrouwen, jaloezie. Hij is wantrouwend en kan enorm claimend gedrag vertonen. Je moet ieder moment van je tijd verantwoorden, wordt gecontroleerd met appjes. Hij komt opeens opdagen tijdens een afspraak buiten de deur, rijdt voorbij etc. Het kan zelfs zover gaan dat je telefoon gehackt wordt zodat je kan worden gevolgd.

Zowel arrogant als slachtoffer

De narcist kan arrogant overkomen, maar kan daartegen ook het perfecte slachtoffer zijn. Alles is de schuld van een ander. Hij kan zich perfect verzorgen, maar – als hij het niet van zijn uiterlijk kan hebben –juist heel slonzig zijn waarbij algemene normen en kledingvoorschriften worden genegeerd. Dat past bij de bijzondere rechten die hij zich toe-eigent. Hij bepaalt.

Afwisseling van bestraffen en belonen

Een narcist maakt gebruik van een afwisseling van aantrekkend en afstotend gedrag. Beiden geven een gevoel van macht en controle. In een relatie bijvoorbeeld is het ultieme doel jou volledig afhankelijk te maken. De afwisseling van belonen en bestraffen werkt heel verwarrend. 

Aantrekkend gedrag

Een narcist start een relatie met een overdaad aan liefde, bewondering, ook wel love bombing genoemd. Hij sluit perfect aan bij je behoeftes, je gevoelens, waardoor je denkt de partner van je leven te hebben gevonden. Ieder mogelijk gevoel van twijfel raakt in de kiem gesmoord. Je relatie is fantastisch en blijft dat ook, zolang je niet tegen de narcist in gaat.

Na het straffen bestaat aantrekkend gedrag uit liefdesbetuigingen, het tonen van spijt, berouw, het huilen van dikke tranen, het doen van beloftes, overlopen van zorgzaamheid etc. Je bent opeens weer de liefde van zijn leven. Hij heeft het niet zo bedoeld en kan niet zonder je. Dit wordt zelfs gezegd als je uit elkaar bent en hij een nieuwe partner heeft. Dit alles is bedoeld om je binnen te houden, terug te halen. Of in ieder geval in beeld te houden omdat je nog voeding biedt aan de narcist.

Je gelooft in wat wordt beloofd, beweert en blijft of gaat terug in de hoop dat de relatie weer zo fantastisch wordt als in het begin of dat je in ieder geval vrienden of samen ouders kunt zijn. Om er (al snel weer) achter te komen dat het bestraffende gedrag terugkeert. Ondertussen raak je zichzelf steeds meer kwijt, word je compleet leeggezogen en kun je je nog minder verweren tegen dit gedrag.

Afstotend gedrag

De narcist maakt gebruik van een heel repertoire om je te straffen, afhankelijk te maken. Hieronder tref je een overzicht aan van de gedragingen, manipulaties, emotionele chantage die een narcist kan laten zien.

Onderuithalen in woord en gebaar

De narcist haalt dat onderuit wat hij eerst in je prijsde en reageert op alles wat je doet. Dan kan verbaal met kritiek, denigrerende grappen, sarcasme. Of met schelden, dreigen, intimideren. Non-verbaal lukt dat ook heel goed. Denk aan een sadistische smurk, lege verveelde blikken, rollende ogen, gemeen lachen. Alles om je te laten voelen dat je niets waard bent.

Projectie

De narcist projecteert zijn slechte gevoel, eigenschappen en gedrag op jou. Hij zoemt in op je negatieve punten, negeert je positieve punten en haalt deze naar beneden of eigent zich die toe. Je identiteit wordt steeds verder afgebroken. Je krijgt het gevoel dat er niets aan je klopt, maar het is andersom. De narcist beschuldigt jou van wat hij denkt, doet of van plan is. Zegt hij dat jij vreemdgaat, liegt etc. dan doet hij dat zelf. 

De schuldvraag omkeren

Geef je feedback of tegengas aan, dan weet hij het zo te draaien dat het, voor je het weet, aan jou ligt, jouw schuld is. Dat je de hele dag verziekt. Dat je je na moeten laten kijken, want je spoort niet. 

Van onderwerp veranderen

Dit valt vaak samen met bovenstaand punt. De narcist wijkt af van waar het omgaat. Er worden bijzaken bijgehaald, dingen die lang geleden zijn gebeurd of van wat je toen zou hebben gezegd. Voor je het weet, weet je zelf niet meer waar het over gaat en zodoende word je overruled. De narcist is ervan af, en jij raakt in de war, voelt je schuldig. 

Het slachtoffer isoleren

Door je los te weken van familie, vrienden, hobby’s, werk etc. word je sociaal en financieel afhankelijk gemaakt. Hij maakt je familie en vrienden zwart – niets is goed aan ze – en jou bij hen.  Dit gebeurt in een relatie, maar zeker na een scheiding. Iedereen in je omgeving, ook je kinderen, worden stelselmatig tegen je opgezet. Hij is het slachtoffer, jij de boosdoener. Hij vertelt anderen dat je gek ben, zodat ze je niet meer geloven als je jouw verhaal vertelt.

Onvoorspelbaar gedrag 

Het gedrag van de narcist is heel onvoorspelbaar. Hij kan van het ene op het andere moment van gedrag veranderen, alsof hij opeens een ander masker opzet. Dit werkt heel verwarrend. Zo is hij poeslief, zo komt er een woedeaanval over niets en stormt hij weg. Kort daarna is het opeens weer goed, alsof er niets gebeurd is of wordt je uren of dagen genegeerd. Je hebt geen idee wat te verwachten en loopt op eieren, ervaart continu stress.

Let op: Narcisme is overal

Is dit herkenbaar voor je? Wees dan alert. Een van deze gedragingen maakt nog geen narcist, maar kan al heel veel kapot maken. Narcisme komt niet alleen voor in relaties, je kunt het overal tegenkomen. Van hoog tot laag, in alle geledingen van de maatschappij. Binnen je familie- en vriendenkring, op je werk of andere zakelijke contacten en/of in de hulpverlening. Zorg dus dat je weet waar je mee te maken hebt of kunt krijgen zodat je je zelf (en je dierbaren) kunt beschermen. Of op de juiste wijze kunt herstellen en bij de juiste personen hulp zoekt. Dit voorkomt dat je van de regen in de drup belandt. Kennis is in deze écht macht.

10 kenmerken waaraan je een narcist herkent

Je begrijpt niets meer van jezelf. Waar is de sterke zelfstandige vrouw of man gebleven die je was? Waar is je spontaniteit, je gezelligheid? Aan alles twijfelt je. Je voelt je overal schuldig over en denkt zelfs dat je gek bent. Je vertrouwt niets en niemand meer.

Tot iemand je attendeert op narcisme. Opeens is er herkenning. Het ligt helemaal niet aan jou. Je bent niet gek. Je hebt te maken (gehad) met manipulatief gedrag, met iemand die je langzaam maar zeker de relatie in heeft gezogen en heeft leeggezogen. Zo subtiel dat het te laat is voor je het door hebt.

Het verloopt heel subtiel

Pas als je je bewust bent waar je mee te maken hebt (gehad), kun je keuzes maken. Kennis over narcisme is daarom een must.

Narcisme komt voor onder mannen en vrouwen. Bij vrouwen ligt het percentage lager. Narcisme kent gradaties, van enkele trekken tot een persoonlijkheidsstoornis. Pas wanneer het schadelijk wordt voor anderen, ontstaat er een probleem.

Een diagnose stellen?

Met dit artikel wil ik je niet leren een diagnose te stellen. Het is ook niet de bedoeling een etiket te plakken, een stok te geven om mee te slaan of een reden te hebben om niet naar jezelf te hoeven kijken. Het gaat erom dat je het gedrag herkent zodat je de juiste stappen kunt nemen.

Ik schrijf in dit artikel over ‘hij’ of ‘hem’. Lees er a.u.b. ‘zij’ of ‘haar’ als beter past.

Een narcist komt over als iemand met een groot gevoel van eigenwaarde en veel zelfvertrouwen. Over het algemeen wordt aangenomen dat hij juist kampt met een laag zelfbeeld, een gebrek aan eigenwaarde. Om de pijn hiervan niet te voelen, wordt er een ideaalbeeld gecreëerd. Dit imago wordt koste wat het kost beschermd.

Eigenlijk is een narcist iemand die erkenning en liefde zoekt, maar op een heel vervelende manier.

Waaraan herken je de narcist?

Gebrek aan zelfreflectie
De narcist gelooft in zijn eigen ideaalbeeld. Hij zal daarom niet snel hulp gaan zoeken.

Gebrek aan empathie
De narcist heeft het niet, maar speelt wel in op het gevoel van anderen.

Geen wederkerigheid
De narcist is niet in staat een echte relatie te onderhouden. De narcist wil altijd winnen.

Altijd de beste, de mooiste, de sterkste etc. willen zijn

Respectloos gedrag
Je grenzen worden met voeten getreden. Alleen als de narcist het belang ervan inziet, kan hij zich prima gedragen.

Onderuithalend gedrag
De narcist vertoon egocentrisch, dominant, beledigend, denigrerend, boos, jaloers en manipulatief gedrag, afgewisseld met liefdevol, attent gedrag.

Projectie
De narcist projecteert zijn slechte gevoel en eigenschappen op jou.

Alle schuld ligt bij jou

Omkeren verantwoordelijkheid
Als je de narcist aanspreekt op zijn gedrag, zal hij het zo omdraaien dat de schuld bij jou of anderen komt te liggen.

Onvoorspelbaar gedrag
Hij kan van poeslief overschakelen op een woede-uitbarsting, om daarna doodleuk te doen of er niets aan de hand is. Of je wordt , soms dagen lang, genegeerd.

Isoleren
De narcist zal proberen je los te weken van familie en vrienden, van je werk, je hobby’s.

Normale omgangsvormen gelden niet

Uiterlijk vertoon
De narcist is op zijn uiterlijk gericht. Kan hij het er niet van hebben, dan bepaalt hij zijn eigen (slonzige) look, zonder rekening te houden met normen en waarden. In gedrag varieert hij van perfect tot het perfecte slachtoffer.

Al dit gedrag heeft tot doel jou afhankelijk te maken, controle en macht over je te hebben. Deze lijst is niet compleet. Ook is niet alles wat hier genoemd wordt voor iedere narcist van toepassing. Een of een paar trekken werken echter al destructief. Niet iedereen die dit gedrag laat zien, is een narcist.

Helaas niet altijd te herkennen

Het kan trouwens zijn dat jij de narcist niet herkent, zelfs al weet je waar op te letten. Je hebt dan te maken met een verborgen narcist. De speelt zijn spel alleen naar intimi. Als omstander zie je de normale, aardige persoon.

Willy Sietsma

Lees ook de andere blogs van Willy.