Copingstijlen, gedrag bij onraad en gevaar: wat helpt?

Brein instellingen

Van nature kent ons gedrag drie standen: vechten, vluchten of bevriezen. Deze in ons oerbrein verankerde strategieën zijn nog steeds te herkennen in wat we vandaag de dag copingstijlen noemen; gedragsstijlen waarmee we omgaan met onraad en gevaar, nu veelal genoemd druk en tegenslag.

Passieve en actieve copingstijlen

Grofweg onderscheiden we nu 2 soorten copingstijlen: actieve en passieve.

Passieve copingstijlen

De passieve zijn vormen van vluchten of bevriezen. Hoe primitief ze ook klinken, veel van onze gedragingen zijn wel als zodanig te kenmerken. Denk maar aan: het even aankijken, ontkennen, uitstellen, vermijden, wegkijken, jezelf voor de gek houden, iets niet willen (in)zien, niets doen, verstarren. Je kunt er druk mee zijn maar dat is iets anders dan invloed uitoefenen… eerder ben je in je hoofd bezig of juist druk met het níet te willen onderkennen.

Actieve copingstijlen

Actieve copingstijlen zijn dan de vormen van gedrag waarbij je de tegenslag ziet en ‘aangaat’: accepteren, ermee dealen, keuzes maken, naar jezelf en je eigen aandeel kijken, feedback geven en vragen, dingen bespreekbaar maken. Je ziet dat dit niet allemaal meteen met ‘vechten’ te maken hoeft te hebben, maar wel met een actieve houding die de betreffende tegenslag vraagt. Een actieve copingstijl is bewezen effectief, in tegenstelling tot de passieve copingstijlen die meer op wachten en hopen en/of excuusgedrag te maken hebben maar niet tot actie (‘vechten’) leiden.

Wat maakt een actieve copingstijl zo lastig?

Het grootste gedeelte van ons gedrag vindt automatisch plaats vanuit onze onbewust aangeleerde gedragspatronen. Ieder van ons heeft al een copingstijl die ooit gewerkt heeft als reactie op tegenslag.

Het ene kind gaat stampvoetend naar zijn kamer wanneer zijn ouders voor de zoveelste keer ruzie hebben. Het andere kind kruipt stil in een hoekje en maakt zichzelf onzichtbaar in de hoop niet tot (extra) last te zijn. Weer een ander kind springt er tussenin en zet het op een schreeuwen of huilen.

Al deze gedragingen helpen je als kind om die nare ruzies te overleven (en misschien doen ze je zelfs ook geloven dat de ruzies hierdoor sneller over zijn). Hoe dan ook, helaas helpen ze je niet om als volwassene je eigen tegenslag te overwinnen. Het ontstijgen van die ingesleten groeven is een hele opgave en noemen we Groei.

Meestal komt het neer op het verruilen van ooit – als hulpeloos en afhankelijk kind- aangeleerde passieve copingstijlen voor actieve copingstijlen. Het brengt je tot leven, het haalt je uit de overlevingsmodus die je als volwassene niet meer nodig hebt. 

Onze opgave: onze groeven ont-groeien

Als je als volwassene in je eigen relatie wordt geconfronteerd met tegenslag en tegenwerking in de vorm van onbegrip, non-acceptatie, ruzie, cynisme, boosheid, ontrouw, en vul verder zelf maar aan, dan reageer je automatisch vanuit jouw vertrouwde (kind-) stijl.

Pas zodra je die kunt ontdekken en zien, kun je een andere bewuste keuze maken voor een reactie die effectiever is. Tot die tijd schiet je als vanzelf in een ‘groef’, een standaardreactie die in je brein is opgeslagen als reactie op (bekende) tegenslag.

Het ontdekken van die groef stuit vaak op ongeloof; “ik begrijp niet dat ik nu op mijn leeftijd echt hetzelfde reageer als vroeger toen mijn ouders…”.

De goeie weg: via ongemak

Hoe merk je dat je op de goeie weg bent met het inzetten en aanleren van effectief gedrag en het loslaten van ineffectief gedrag? Hoe voel je dat je je aangeleerde overlevingsmaniertjes aan het loslaten bent ten gunste van je nu zelf gekozen leef-manieren?

Je eigen gevoelens wijzen je hierbij de weg. Misschien denk je nu wel meteen aan blijheid, wanneer het je lukt om een groef te ontstijgen. Maar blijheid is de beloning die pas later volgt. Eerst moet je nog dealen met onwennigheid, schuldgevoel, schaamte, angst, de ongemakkelijke gevoelens. Bedenk namelijk, dat je ineffectieve manier van omgaan met druk en tegenslag wel vertrouwd voelde. Het verruilen voor gedrag waarvan je rationeel weet en beseft dat het beter voor je is, stuit op innerlijk ‘verzet’; emotioneel ongemak.

Het vergt daarom moed en volharding om te groeien. Gaandeweg zul je zelfvertrouwen ontwikkelen en genieten van het mooiste geschenk aan jezelf: van co-piloot of passagier nu de piloot worden van je eigen leven! Ik wens je een mooie vlucht!

Pep Degens

Relatietherapie Amersfoort e.o.

Lees ook de andere blogs van Pep.